Η συνείδηση των Ελλήνων εμπόρων της διασποράς
Η αλληλογραφία δύο σημαντικών εμπορικών οίκων
Του Πετρου Πιζανια
Απόστολος Διαμαντής
Τύποι εμπόρων και μορφές συνείδησης στη Νεώτερη Ελλάδα
Πρόλογος Σπύρος Ι. Ασδραχάς
εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σειρά «Ιστορία και πολιτική»
Το έργο του Απόστολου Διαμαντή εντάσσεται στον ιστοριογραφικό κύκλο που αναζητεί την πραγματικότητα των Ελλήνων εμπόρων κατά τον 18ο και 19ο αιώνα. Στηρίζεται στην αλληλογραφία δύο σημαντικών εμπορικών οίκων της ελληνικής διασποράς: του Γεωργίου Δουρούτη (Λιβόρνο, Ανκόνα) και του Χατζή Κωνσταντίνου Πωπ (Τρανσυλβανία, Βιέννη). Αυτοί οι δύο αποτελούν το παράδειγμα του συγγραφέα προκειμένου να ορίσει τόσο τους τύπους των Ελλήνων εμπόρων όσο και τις μορφές συνείδησής τους.
Ως προς τον πρώτο άξονα της ανάλυσής του, ο Απόστολος Διαμαντής προτείνει μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες αναλύσεις των Ελλήνων εμπόρων της διασποράς. Και η πρότασή του εμπλουτίζει όχι απλώς τη βιβλιογραφία, αλλά την ίδια την προβληματική στα ακόλουθα ερωτήματα. Τι είναι έμπορος, εμπορικό κεφάλαιο, εμπορική πράξη τότε; Τι είναι εμπορικό δίκτυο; (Αν και εδώ μια έστω συμβατική χαρτογράφηση του δικτύου κυκλοφορίας των εμπορευμάτων θα βοηθούσε.) Αυτά τα ερωτήματα, και άλλα μεθοδολογικά, αντιστοιχούν στο πρώτο σκέλος του τίτλου, η διαπραγμάτευση του οποίου καλύπτει το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος του έργου. Οι απαντήσεις που δίνει προκαλούν σημαντικές διαφωνίες, αλλά και εξαιρετικό ενδιαφέρον, ιδίως επειδή είναι από τους ιστορικούς που χειρίζεται το θέμα του με όρους κοινωνικής επιστήμης.
Διχασμένη συνείδηση
Ο δεύτερος άξονας περί των «μορφών της συνείδησης» των εμπόρων, διάχυτος στο έργο φαίνεται να είναι εκείνος ο οποίος κατ’ εξοχήν ενδιαφέρει τον συγγραφέα. Η θέση του είναι ότι η συνείδηση των εμπόρων είναι διχασμένη: μεταξύ του παρελθόντος της γλυκιάς παραδοσιακής ορθόδοξης κοινότητας που τους περιέθαλψε στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας, αφενός, και της δυτικής συνείδησης του νεοτερικού εμπόρου, αφετέρου. Οι «δικοί» μας έμποροι, υποστηρίζει ο συγγραφέας, έχουν αναστολές απέναντι στο χρήμα, το κέρδος. Αυτό το χαρακτηριστικό φαίνεται να είναι ισχυρό στους εμπόρους εντός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και κάπως μετριασμένο σε εκείνους της διασποράς. Η πλευρά της συνείδησής τους, αυτή του δυτικού εμπόρου και νεοτερικού υποκειμένου, όντας ατελής, ανεπαρκής (ανατολίτικη μήπως;), μένει έξω από το παιχνίδι της δημιουργίας του ελληνικού εθνικού κράτους. Και τελικά εισέρχονται στην επανάσταση με τη γλυκιά ορθόδοξη συνείδηση η οποία ξαφνικά και αναιτιολόγητα ορίζεται στη μελέτη και σαν εθνική.
H θέση του Απόστολου Διαμαντή εγείρει αναιρετικά ερωτήματα. Ο Δουρούτης, όπως μαθαίνουμε από το βιβλίο, εισέρχεται χωρίς δισταγμό στην άκρως επικίνδυνη αγορά που διαμορφώνεται με τους ναπολεόντειους πολέμους. Ο Πωπ από κοινός έμπορος εξελίσσεται σε τραπεζίτη. Και αγοράζει ακίνητα, όχι από ανατολίτικο συντηρητισμό, αλλά διότι αποτελούσαν απτή εγγύηση για τους πελάτες του. Αυτές οι επιλογές δεν συνιστούν άραγε κεφαλαιουχική επέκταση, και μάλιστα επιθετική;
Αν τώρα έρθουμε στους εμπόρους εντός της αυτοκρατορίας, πώς θα ερμηνεύαμε ότι οι Ελληνες έμποροι κέρδισαν τον έλεγχο του εμπορίου της αυτοκρατορίας από τους Ευρωπαίους, με ενοχές έναντι του χρήματος; (Να υπενθυμίσω ότι το κατ’ εξοχήν «ύποπτο» συλλογικό υποκείμενο για τη διασπορά αυτών των ενοχών, η εκκλησία, εμπορεύεται σωρηδόν συγχωροχάρτια, υπενοικιάζει φόρους κ.λπ.). Η χρηματοδότηση κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού έκδοσης βιβλίων, περιοδικών, η ίδρυση σχολών, η ίδια η ίδρυση της Φιλικής και η στελέχωσή της κατά κύριο λόγο από εμπόρους δεν συνιστούν νεοτερικές επιλογές των Ελλήνων εμπόρων;
Αστοχη επιλογή
Το ζήτημα του διχασμού της συνείδησης φαίνεται να είναι άστοχο καθαυτό. Τι θα πει οι έμποροι μπαίνουν στην Επανάσταση με την ορθόδοξη πτυχή της συνείδησής τους και όχι με τη νεοτερική; Αν ο Α. Διαμαντής δεν καθηλωνόταν στην κοινοτοπία περί συνειδησιακού διχασμού, θα διαπίστωνε ότι χιλιάδες μικροί έμποροι εντός της αυτοκρατορίας και δεκάδες μεγάλοι εντός και εκτός έκαναν ελάχιστες ή τεράστιες δωρεές σε μετρητά στην Επαναστατική Διοίκηση και άλλοι κατανάλωσαν περιουσίες για τις ανάγκες της Επανάστασης. Αυτές οι πράξεις σε ποιο από τα σκέλη του συνειδησιακού διχασμού εντάσσονται, στο ορθόδοξο ή στο νεοτερικό;
Ο Απόστολος Διαμαντής προσπαθεί να αποφύγει όλα τα ερμηνευτικά κλισέ της αριστερής ιστοριογραφίας και το πετυχαίνει σε αξιοπαρατήρητο βαθμό με την οικονομική και κοινωνική ανάλυση των εμπόρων. Αλλά τελικά μέσω της διχασμένης συνείδησης τα επαναφέρει: ατελής αστική συνείδηση των Ελλήνων εμπόρων, ανύπαρκτη εθνοτική δράση κ.ο.κ. και όλα αυτά τα κλισέ της αριστεράς τα περιτυλίγει με την ιδεολογική ιδιοτέλεια της εκκλησίας που ισχυρίζεται ότι η Επανάσταση δεν είχε σχέση με τον Διαφωτισμό. Ετσι, όμως, βυθίζει το επιστημονικά υποσχόμενο μέρος του έργου του στην πνιγηρή θαλπωρή ενός ησυχαστικού ιρασιοναλισμού.
* Ο κ. Πέτρος Πιζάνιας είναι καθηγητής Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, διευθυντής Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Ιστορία και Τεκμηρίωση».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου